[CRÓNICA] O Samaín berciano

JAVIER LAGO MESTRE | A chamada festa do Samaín estase a popularizar no noroeste peninsular. Trátase dunha festividade antiga que se refire ao fin do verán e mailo fin das colleitas. Co Samaín comeza a xeira escura, na noite do 31 de outubro ao 1 de novembro, onde se abre a porta entre os mundos dos vivos e os mortos. Incluso algúns dos defuntos saen coa Santa Compaña de camiñata nocturna. A tradición galega recorda que nas casas hai que deixar o lume acendida para quentar aos posibles visitantes defuntos que volten, ou que a mesa coa cea debe restar sen recoller para alimentar aos que veñan.

Na documentación histórica podemos atopar, na festa de Tódolos santos, referencias relixiosas pagás curiosas. Así as Constituciois sinodiais do bispo de Astorga, Pedro de Acuña, de 1553, falan de “que el día de los Finados que se celebra el día siguiente de Todos los Sanctos, cada año van a comer sobre la sepultura de sus finados, lo cual parece un rito gentilicio que hecho ni obra de buenos christianos”. Había un costume popular de estar perto dos defuntos, xunta a súas sepulturas, e compartir un xantar familiar. Por suposto, a Igrexa non permitirá isto, “queriendo estirpar el tal abuso y perniciosa costumbre del dicho nuestro obispado”. Logo os finados e os vivos comparten espazo e tempo nesa noite.

Pola outra banda, nas Constituciois sinodiais do bispado de Mondoñedo (ano 1541), a súa Igrexa perseguíu outro costume, “andan todos los muchachos de la feligresía a pedir por las puertas, y les dan pan y carne y vino y feijoes y pijales y otras coas y así los hijos de los ricos como de los pobles, lo cual come cada uno en su casa”. Estes pedimentos de alimentos polos rapaces ben que nos soan hoxe. Pois ben, a Igrexa de novo non aproba isto, e reclama o seu protagonismo institucional, para os  oficiais de seu, “sino que el Beneficiario o Rector o el Primiciero y otro que nombre la feligresía piden aquel pan y todo lo demás que les dieren repartir en la Iglesia el día de los finados entre los pobres y necesitados”. De novo a Igrexa trata de tomar o control total da tradición popular, e eliminar a iniciativa da mocidade.

Os magostos de novembro son xuntas da veciñanza para comer as saborosas castañas, recollidas previamente nos soutos, de xeito comunal. Todos arredor dunha fogueira purificadora que alonxa a presenza dos perigosos seres das frías noites (lobos, osos, Santa Compaña, bruxas, etc. Da conversa en liberdade nacen variadas historias da tradición oral berciana (contos, lendas, ditos, etc) que permiten a transmisión interxeracional na lingua galega, tan asoballada polos poderes institucionais.

Os magostos celébranse nos soutos comunais, espazos públicos cívicos. Convén recordar que certos poderes institucionais,  Coroa e Igrexa, proibiron as xuntas festivas nas súas zonas acotadas. Así un Real decreto de Carlos III, en 1777, determina que “no se toleren bayles en las iglesias, sus atrios y cimenterios, ni delante de imágenes de Santos”. 

Tampouco falta a música da gaita para quentar os corpos con cadenciosos bailes entre homes e mulleres e aturuxos rachadores da noite. As solemnes danzas e os populares bailes foron perseguidos pola Igrexa, caso das indecentes muñeiras compartidas por homes e mulleres. Outro tanto aconteceu coa tradicional gaita. Este instrumento musical foi mal visto polas autoridades católicas porque representa a luxuria e mailo erotismo. Resulta que a gaita semella representar os órganos sexuais masculinos. Toda unha provocación para a represora relixión. 

Fronte aos rebeldes gaiteiros, outros apostan polos tamboriteiros. Estes músicos populares optan pola flauta, chifla e tamboril, máis acordes cos instrumentos da realeza secular. O bispo de Tui tiña claro onde estaba o poder anticristiano, “como la música de los templos debe ser grave y seria, de modo que eleve el espiritu a los fieles a la contemplación de Dios, y el instrumento de la gaita y tambor no cause ese efecto, ordeno a los párrocos que de ningún medio permitan que con pretexto de culto, ni otro motivo, suenen en Iglesia estos instrumentos” (1780).

O Samain vai acompañado polas malignas máscaras. Xa o rei Carlos I, en 1523, proibe todas as mascaradas, e a lexislación real posterior, reafírmase nos ataques festivos. Así, en 1777, remésanse cartas aos reitores das freguesías para perseguir “todo género de bailes, disfraces e diversiones seculares y espectáculos impropio de la gravedad, modestia y verdadera devoción que se debe resplandecer en tan sagradas funciones y lugares”. As chamadas máscaradas de inverno agochan e permiten a liberdade de expresión (pullas, regueifas, etc) ante os poderes institucionais (Coroa, Igrexa, concello…). Non se pode permitir esta crítica social, velaí a razón de que tales mascaradas tradicionais só se conserven no medio rural periférico, caso de Zamora e Bragança. Mais o Samaín ameaza con renacer nas rúas urbanas.

O Bierzo, outubro de 2021.