[AS CEN VILAFRANCAS /15] Azar e necesidá. Unha velada posible para un 15 de xullo

HÉCTOR M. SILVEIRO | Azar ou necesidá? Calquera das dúas, ou, mellor, ambas para Vilafranca. Casualmente un 15 de xullo os astros, produto dun algoritmo incógnito, parecen ofrecernos ser testemuñas dun encontro imposible. Será unha conversa intelixente, pode que ficticia, figurada, pero en absoluto insensible e irrelevante, talvez necesaria e desexable, aínda que sirva tan só para pararse a pensar e provocar unha reflexión.  Efectivamente nesta data danse cita dous natalicios e un fúnebre aniversario. Naceron Enrique Gil en Vilafranca do Bierzo e na Coruña, Luísa Villalta, escritora que será a próxima homenaxeada no Día das Letras Galegas. Ademais, como talvez alguén lembre, ese mesmo de xullo, o día 15 do ano 1885, morreu Rosalía de Castro en Padrón na que é a súa Casa Museo, onde hoxe están de celebración. Pola contra estalle custando coller carreira e asentarse en Vilafranca algún tipo de evento semellante en memoria do autor de El Señor de Bembibre.  Vai haber unha simbólica plantación de violetas como apertura dunha recadación para colaborar economicamente coa reconstrución da súa casa natal. Se cuadra por esa ausencia de actos de corte literario sobre o escritor reparamos na necesidade de recrear unha velada particular con tres poetas de aniversario e amantes da terra ata o punto de convertela nun piar básico do seu universo poético. Dúas son mulleres e galegas que veñen da mao e el berciano. Esa sorte de efeméride de calendario compartida, coma se fose fruito dun encontro espontáneo e segredo, permitirá que dialoguen co presente, tamén sobre os seus versos porque grazas á escrita permanecen afortunadamente vivos entre nós. Debe ser que hai cousas inútiles que seguen sendo imprescindibles.  

Semella case un capricho que, no día do seu aniversario, se dea esta conversa con Enrique, pero tratándose de literatura todo é posible. Luísa, trae da mao a Rosalía como dixemos… Reparen que nesta peculiar reunión dous personaxes son do século XIX, situados en principio nun contexto próximo, pero tamén é obvio que a sensibilidade poética das tres personalidades facilitará o diálogo, a pesar de que unha delas, Luísa, nacera mediado o século XX, en concreto en 1957, a máis de cen anos de distancia dos seus interlocutores maiores. Non é pouco tempo, mais comprobaremos axiña como resulta mesmo un parámetro insignificante. Tampouco importará muito que un fale o idioma cervantino e elas pola contra o galego.  Vostedes deben ter constancia doutra non tan anecdótica coincidencia que se amosa como definitiva para que o marabilloso evento se produza. Morreron os tres sendo certamente novos, podemos concluír que lles faltou vida por vivir, aínda que foron personalidades poéticas maduras, segundo din, pois faleceron estando en pleno proceso de produción.  

Deixemos esa funesta circunstancia e comecemos coa xeografía, a paisaxe que os envolve e atrapa como espíritos creativos que son.  As poetas galegas atravesan resoltas a Galicia enteira nun plis-plas, poño por caso desde A Coruña a Vilafranca que pola cuestión da conmemoraciois son transcendentes.  Ambas localidades manteñen de feito unha enmarañada e profunda relación poboada por un numeroso elenco de personaxes que pisaron as rúas dunha e doutra nunha viaxe transversal no tempo tan fluída como apaixonante por demais. Curiosos e diversos persoeiros que podían entrar no actual relato e asistir como público espectral a profética velada. Estaría talvez un excéntrico gastrónomo do século XX,  Manuel María Puga e Parga, alcumado “Picadillo” ou un prestixioso xurista do XIX case descoñecido como Juan de Mata Albarado.  Tamén sería factible botar mao do segundo presidente da Real Academia Galega, Andrés Martínez Salazar, de orixe astorgana, de Elena Quiroga e do seu marido Dalmiro, ou desoutro persoeiro peculiar da longa listaxe, o heroe escocés Sir John Moore ao que cantou Rosalía. Incluso podería sumarse o tan traído como levado Antonio Fernández Morales, que paseou de vivo a cidade de María Pita e a praia de Riazor á par de residir na nosa vila no Campairo. Pero nestes personaxes e referencias non é momento de deternos. A paisaxe, diciamos, como lectura implicada do espazo natural que nos identifica, tan ligada á terra, fornece de alicerces para que a xuntanza galaico-berciana se produza nesta cidade da fronteira cultural que a nosa comarca sintetiza. Ademais a propia existencia nela de figuras relevantes da prodixiosa República das Letras, como Enrique Gil ou Antonio Pereira (que de boa gana se achegaría á reunión prevista, se non fose que as actividades do seu centenario o fan complicado) proporcionan unha garantía indiscutible e colocan a Vilafranca no mapa da literatura universal nestes días de aniversarios.

Cremos que foi ocorrencia da coruñesa, a máis nova dos tres.  Deuse a casualidade de que Luísa, pensa acudir en espírito, claro está, invitada á festa da Casa Museo rosaliana en Padrón. Reunidas ela e máis Rosalía foi idea da primeira, visitar previa e fugazmente o Bierzo e celebrar xuntas a coincidencia de aniversarios precisamente nos lindeiros culturais da súa terra.  Rosalía quixo saber máis e Luísa convenceuna ao lle indicar os motivos. Tiña unha curiosidade enorme por coñecer a Enrique Gil e visitar de paso a terra onde nacera o Pai das Letras Galegas.  Ademais se viaxaban con urxencia, na noite do 14, poderían ver a retransmisión do estreo da Ópera Turandot desde o Teatro Real de Madrid, que se proxectaría en directo no Teatro de Vilafranca á que invitarían ao propio Enrique Gil, que era a fin última desta aventura literaria. A autora da Negra Sombra,  aceptou encantada, coa esperanza, un tanto egoísta, de dar co paradoiro do Padre Sarmiento cuxa ánima ilustre non lograra ata o de agora topar con ela.  Rosalía da  mao de Luísa esperaron ao seu invitado no teatro. Enrique, cuxa tumba actual sita no templo de San Francisco da vila, está a un paso, acudiu evidentemente en calidade de hóspede, entre sorprendido, tremendamente alagado. Veu acompañado do seu íntimo amigo Joaquín del Pino que tampouco quixo perder esta velada poética-musical. 

Cuando se apagaron as luces entre a penumbra e as sombras, Joaquín, Rosalía, Luísa e Enrique no Teatro que leva o seu nome, coñecéronse tras un breve saúdo protocolario, case imperceptible para non asustar ao resto do público vivo e de corpo asistente ao acto operístico. Xusto ao comezar os aplausos finais abandonaron de mutuo acordo e, en silencio absoluto,  a platea do teatro e no pequeno traxecto que percorreron cara ao seu destino, Rosalía foille contando a Gil e a Joaquín que ela antes de ser autora fora actriz e que tocaba algo o piano por afección, pero que Luísa era música profesional. Era unha magnífica intérprete de violín e que toleaba pola ópera desde que sendo unha adolescente, na súa Coruña natal, máis dunha vez fixera de figurante na Ópera.  A Luísa de feito ao ter noticia por Pino de que para finais de mes, Pedro Halffter ía dirixir unha Traviata moi particular no Castelo, pasóuselle pola cabeza volver á vila ata que caeu na conta de que xa non era unha rapaza e había tempo que falecera, ían xa 19  anos. Rosalía relata de seguido o seu interese por coñecer na terra nativa ao Padre Sarmiento e nun xesto amable Enrique acompáñaa ante o oco baleiro onde algún día se ergueu a casa onde nacera, mais o sabio ilustrado non fai acto de presenza. Coa complicidade da lúa, permanecen ocultos  ante o paso dunha grea de mortais alleos por completo a esta onírica experiencia literaria no Bierzo. As galegas preguntan e Pino responde que os mozos se dirixen en masa ao Festival denominado Fiestizaje.  Ao pouco deteñen o seu paso os cuatro ante a ruinosa fachada da casa natal de Enrique Gil. Sen necesidade de abrir porta algunha entran. Aí están dispostos a iniciar unha singular velada entre silveiras, proxectos futuribles de xardín romántico de violetas e ameaza de derrube. 

— Es cortesía de quien es oriundo abrir las puertas simbólicas de su casa a tan honrosa, agradable e inesperada visita para ofrecerle  la hospitalidad debida a quien nunca pisó estas rúas empedradas de la capital berciana de la poesía y tan próxima a su querida Galicia. 

— Graciñas Enrique, a causa desta irmandade coa terra berciana fixo que aceptase vir ata aquí, de vello quixen coñecer a vila na que veu a Luz o Padre Sarmiento e aos seus paisanos, entre os que estabas ti en lugar destacado. Trouxen como ves comigo a esta a túa vila a unha poeta que morreu nova, non hai tanto coma ti e coma min, e que está tamén de aniversario este 15 de xullo. Acordamos invitarche a celebrar xuntos neste día tanto a data como o feito de coñecérmonos.     

— Agradezco esfuerzo tan señalado y a pesar de las circunstancias, espero agasajar a quien acude con tal generosa intención de celebrarme compartiendo festejo.

— Polo que estamos vendo estás pouco acompañado nesta túa celebración fantasmal –dille Luísa. 

— Na miña Casa Museo en Padrón se realizarán actividades todo o día, algo que non podo gozar como se estivese viva, pero me fai revivir e sentirme moi querida polos galegos e galegas de hoxe.

— Una Fundación de creación reciente – di sucintamente Joaquín- espero que logre transformar esta ruína presente en una Casa Museo en la que tendrán lugar celebraciones semejantes a esas que dices realizan en tu memoria los gallegos. 

— Si, esperemos que la loable intención de la Fundación que lleva mi nombre, el apoyo institucional de las autoridades implicadas y sobre todo de el  fervoroso deseo de la vecindad y de los amantes de la literatura y de la cultura del país tengan a bien levantar este proyecto que me haría realmente feliz.

— Enrique, -respóndelle Luísa- a distancia física que nos separou no tempo non me impide caer na conta de que se toda a nosa historia fose un construír máis que un acumular, fragmentar e derrubar. Se cada unha das nosas actuacións fosen un continuo cimentar, mais que un utilizar e desgastar… non existiría un nós en continua derruba de horizonte ardido.  Espero que este desexo sexa todo un espléndido logro. Mais agora xa que trouxen o violín, querería tocar algo para ti non antes de ter o pracer de che escoitar recitar algún poema. 

— Claro, querida amiga, recitaré sin demora por oirte tocar cuanto antes. Me encanta la música, es un mensaje que recibimos del Más Allá, decíamos de vivos. Ahora que ya lo habitamos, pasa a ser un verdadero poema melódico del presente eterno no que residimos. 

— Que curioso, esa sensación da que falas está recollida no meu primeiro libro titulado Música reservada, que representa unha etapa previa á maduración, na que falaba desa concepción melódica, fronte ao barullo da vida. Pero logo pasei á escoita das disonancias do mundo, entendendo a poesía como un ruído provocado, un rito de resistencia para contar o que pasa nas rúas, nos corazóns da fragmentación, sendo vítimas dunha monstruosa maquinaria que nos anula… Eu quixen escoitar o ruído desde este balcón que se abana sobre un mundo de inmundicia. 

— Esto que me dices, amiga Luísa – atrévese a dicir emocionado Gil – me recuerda una honda vivencia angustiada que tuve al poco de llegar a Madrid por vez primera, una vivencia perdida entre los sucesos y los hombres, algo que me convirtió definitivamente en poeta:

Y si la soledad es mi destino
Y no ha de hallar un eco el corazón,
Si para siempre el resplandor divino
Se amortiguó de la primer pasión,
Las ciudades que fueron comtemplara,
y a su polvo diría mi pesar,
y de mis cantos el poder bastara
de los siglos el duelo a despertar…
Una lección pidiera yo a la muerte,
Que descifrase el libro del vivir,
Y ella rasgando el velo de la suerte
Me mostrara la faz del porvenir…

A estes versos coma se fose unha regueifa de poetas, non tarda en responder con excitación Rosalía conmovida: 

A man nerviosa e palpitante o seo,
as niebras nos meus ollos condensadas,
con un mundo de dudas nos sentidos
i un mundo de tormentos nas entrañas,
sentindo cómo loitan
en sin igual batalla
inmortales deseios que atormentan
e rencores que matan,
mollo na propia sangre a dura pruma
rompendo a vena hinchada,
i escribo…, escribo…, ¿para qué? ¡Volvede
ó máis fondo da ialma,
tempestosas imaxes!
¡Ide a morar cas mortas relembranzas!
¡Que a man tembrosa no papel só escriba
palabras, e palabras, e palabras!
Da idea a forma inmaculada e pura
¿dónde quedóu velada?

Fican en silencio prolongado namentres Luísa afina o violín e axiña soa unha peza lenta e saborosa posiblemente unha das preferidas da época romántica á que segue outra das vangardas do XX, ambas aplaudidas. A seguir Gil pregúntalles ás poetas pola súa terra, por Galicia. Rosalía cédelle gustosa a palabra a Luísa quen explica con elocuente metáfora que concibe Galicia como un proxecto sinfónico no que se empeña na disonancia sen buscala. Fascinado pola resposta o poeta vilafranquino pregúntalle polos seus estudos e manifesta a súa envexa por poder estudar filoloxía galego-portuguesa que conclúe dicindo:

— ….Y la vivencia de la belleza que muestras, Luísa, es igual cuando escribes que cuando tocas el violín acariciando sus cuerdas. Felicidades por tu aniversario.

— Graciñas e igualmente, amigo Enrique.

Canta como anuncio da alba un cochorro pousado no sabugueiro que espontáneo medra no espazo avesedo no horto veciño eilí do fondo.  Remata entón esta conversa Rosalía, indicándolles cortesmente que elas deben volver a Padrón. Ao igual que Joaquín, Enrique rexeita marchar tras elas, o seu lugar agora máis que nunca está eiquí na súa vila natal e Luísa, desexándolle ao proxecto da Casa de Enrique Gil o mellor dos futuros,  dálle unha aperta inevitablemente aberta ao porvir, antes de recitarlle como despedida definitiva o que son os últimos versos do seu derradeiro libro: 

— Os nomes somos nós
e cando acenden os seus rótulos atávicos
as aspas dos muíños derrubados
marmullan o farelo afirmativo do futuro.

• Héctor M. Silveiro Fernández, membro correspondente da Real Academia Galega polo Bierzo.