[AS CEN VILAFRANCAS /14] Mañá é feira. Homenaxe a Antonio Pereira no seu centenario 

HÉCTOR SILVEIRO | Non se estrañen. Si, son Antonio Pereira.  Manteñan a calma e permítanme realizar, a un día do meu centenario, dous fabulosos caprichos ou, se queren, dúas invenciois (seguramente haberá quen as catalogue deste xeito). Unha é un solemne atrevemento, ese de dirixirme aos lectores no idioma de Rosalía, e a outra unha tremenda ousadía, pois aínda que estou xa finado, pretendo darme un paseo peculiar pola cidade que me veu nacer. Para non crear problemas insalvables decidín facelo de palabra e pensamento hoxe un 12 de xuño, un día antes dos eventos e da feira, para evitarlle aos vivos, aos amigos e coñecidos, tamén aos familiares, mesmo aos máis recalcitrantes leonesistas, confusiois indesexadas. Non preciso escusarme ante os que se sintan molestos, lémbrolles que o galego é un lingua propia deste territorio que pertence á provincia León e que, con respecto ao outro, aos xa defuntos tanto nos tein o malhumor dos vivos. Tamén debo confesar que fago isto para maior tranquilidade e sosego da alma miña. Ambos caprichos responden a un verdadeiro desexo que estando vivo non puiden satisfacer. Espero, en todo caso, sirva de algo esta miña reflexión intempestiva sobre o ser e o falar. Os mortos educan os vivos.

Principiemos coa lingua na que lles falo.  Imaxinen que por fortuna non me impedise a ditadura na que vivín, a dos corenta anos de Francisco Franco, un acceso regrado e culto á lingua de meu. Admito, si, como non, que o galego puido ser a miña fala natural porque meu pai, como o meu apelido certifica, era de orixe galega. El falaba o galego de corrido e, para máis inri, crieime de feito nun barrio plenamente galaico. Se ben é certo que houbo de vello ese prexuízo de que a fala da casa non tiña categoría de idioma, aos que, por graza ou desgraza, vivimos abertos á sensibilidade, abertos ao mundo, para os que somos viaxeiros de por vida, mesmo despois de mortos, vemos este tipo de pensamentos como unha deplorable mutilación absurda, outra das tantas das que se pasa factura neste mundo. 

Por outra parte, máis incrédulo e pesimista sempre fun da idea de poder liberarme desoutra limitación que nos imposibilita viaxar sen ficción de por medio no tempo ou, mellor dito, iso de pasar dunha vida para a outra, tal e como me animaba a crer posible o meu amigo Norberto Beberide, ao que espero atoparme diante del para agradecerlle os que daquela me parecían tan extravagantes consellos. Érgome logo xa que as pernas me responden.

A Cábila esperta co seu ferrador e veterinario, forno de pan, fontaneiro, xastre, a ferretería do meu pai, zapateiro…  O sol como unha bombilla envolta nunha alba de néboa, coma aquelas que vendía,  brilla acesa no país da esperanza nun eterno peregrinar e reclama a miña atención de paseante, mentres cruza a ponte o nino Mestre, que baixa do forno na bicicleta do panadeiro, na Cábila dos seus soños. De novo estou no Outro Lado. Hoxe o paseo será máis tranquilo porque mañá é día de feira, a feira das cireixas, a de San Antonio e non haberá quen o faga sen tropezo.  Saio da casa e atraveso decidido a ponte sobre o Burbia sonoro que flúe sen pausa. Diríxome animoso ao Socubo.

O meu mestre primeiro, Don Manolo Santín, presbítero, tamén era galego falante e a el lle debo desde nino un agarimo intuitivo e precoz a esta fala. No meu camiñar quizás sexa a un dos primeiros aos que visitase de for posible, xa que ao estar tristemente demolida por orde gobernamental a súa casa desde o 2002, faimo obviamente máis complexo. De estar en pé eses muros faría eiquí unha primeira parada. Ao redor da mesa de braseiro, hoxe apagado,  Don Manolo, mole negra de sotana, está escribindo unha crónica para o Progreso. A irmá do presbítero, dona Olvido, trae a chocolateira. Sentan tamén dona Clara e á súa beira outra sombra que ela chama Perucho e viste hábito de San Bieito. Recoñezo axiña nela, pois nacera nesta casa desaparecida, ao riseiro Pedro Xoseph García Balboa, o sabio Sarmiento, lambeteiro, como a min, cuxa ánima levaba anos suspirando por unha cunca de chocolate quentiño. Muito me prestaría sentaren a charlar longo e tendido con eles. Nesta confusión dos tempos na que agora vivo, por dicilo así, tan propio de relatos e de fabuladores, de inventores e contadores de contos,  navegando nese realismo máxico comunícolles que me propoño andar a vila de novo, esa cidade do poñente novelada, na que á par dos espazos concretos emerxerán, sen dúbida, vivencias e emociois diversas e, talvez, algo inconfesables.

Percorrerei a antiga Rúa Maior que de mal nome lle chaman da Auga, pero que pola contra alberga frescas bodegas como aquela do Senado, que rexentaba Gelo Marvá, hoxe baleiras, antes fervedoiros de viños, cantos, ditos e xentes. Ai, da sede de quen vendima! Bandeiras brancas e vellas, sen blasois, sen gloria, arte do efémero. Contraste constante coas casas nobres cheas de escudos e armas. Mais o son da fala permanece. Aí asoma ao balcón o poeta Ramón González-Alegre, recita ao meu paso uns fermosos versos dos seus Namoros:

Aínda arrecende todo a recolleitas,
a herbas brolidas, a condelas novas,
a fumeiros ardendo na outonía.
Arrecende a orto de roseiras,
a vello tempo que aínda bate triste
nas pálpebras do inverno.

Úrsula, que agora me acompaña e sabe que estamos no tempo da calor, detén os seus pasos nesta casa, a do doutor Pepe Bálgoma, avó do poeta. Vaille pedir á súa filla Julia a receita dun pastel de cireixas que seica tamén ela soñou que un día probara con agrado e que sempre quixo volvela saborear. Ramón, namentres, relata dende o balcón o acontecido do Can e da Celada, a historia inédita que sempre quixo narrar do vello escudo que loce na fachada da casa. Aplaudo o bon uso que fai da fala.  Certamente, cómpre dicilo, falares en galego en vida para min sería daquela cousa doada e, sobre todo, foi realmente desexada por máis que residín en León. Quen puidera namorar e viaxar naquela época na que o leonés e o galego convivían sen conflitos na corte do rei Afonso VI ou da raíña Urraca, de Xelmírez de Compostela e os trobadores da lírica galaico-portuguesa de Lisboa e o mar de Vigo…pero, non te perdas, meu Antonio, sigamos o camiño. 

Preséntase ante os meus ollos logo unha praza viva, a do Campairo do Grao, á que se achega a Compaña dos xa idos hai muito e dos novos recentemente moradores do Outro Lado. Refírome, claro está, ao que vulgarmente lle din o Outro Mundo, o Máis Aló ou, en rexistro máis culto, o Alén.  Aí está, xa vexo o meu tocaio, Antonio, veu de Cacabelos con tempo para non perder e tomar boa nota dos prolegómenos da feira. Este Antonio Fernández Morales non era en vida, e menos de morto, de mirar a ninguén por riba do ombro como alguis do señores da praza. Gustaba e gusta das xentes humildes, gaiteiros e pastoras labieiriñas, dos homes e mulleres que ofertan os saborosos pampalliños, e os que traen manelas de Vilela, rocas e fusos, cerros de liño de Dragonte, de Hornixa marraniños, manteca en roscois de Paradiña e mesmo castrois de Ruitelán. Aproveito para lle dicir que ademais das feiras, eu tamén quixer, quixese para Vilafranca un futuro de cidade e cosmopolitismo de novela, ou polo menos de conto. Non llo neguen a uns defuntos coma nós. En lle dar rango de cidade, non fun eu o primeiro, xa o deixara escrito o mesmo Morales naqueles coñecidos versos:

Este lugar é unha villa
franca, garrida, sencilla,
 con honores de ciudá,
que de dous ríos na orilla
 e nun val clavada está. 

Os dous Antonios na nosa cháchara fluída esquecemos involuntariamente facer memoria de Enrique Gil, quen seica non veu á feira. Tocaríalle andar de viaxe, talvez por Berlín. Non tiven que insistir para convencer a Morales en entrar na imprenta da Praza Maior, onde ficou prendido, primeiro na lectura do libro de Flores del Bierzo lozanas y mustias e logo na discusión co meu tío sobre non sei que artigo da Parroquial Berciana. Eilí os deixei.  Ao saír da imprenta asaltáronme imaxes daquela Praza, a maior, a da Constitución que o Generalísimo manchou co sangue de perseguidos, futuros asasinados nas cunetas aos que me resulta imposible deixar de lembrar.  Entre eles aquel bon alcalde republicano ao que me dirixín en manifestación para reclamar na casa consistorial un mestre para os rapaces da Cábila. Foi antes de que viñese a guerra, esa terrible e inútil aberración de máis dun millón de mortos. Por que triunfa con tanta facilidade o poder cruel das balas sobre o valor limpo das palabras?   

Estou na Praza, espéranme sen fala, como nunha película de Tomasín, muda e en branco e negro, indo dun lugar para outro guarnicioneiros, zoqueiros e labregos, señoritos e viaxantes. Eilí vexo a Norberto falando con el váiseme por momentos a cabeza a outras feiras vividas de máis novos, como a do mes de Santiago, a dos figos zoupeiros, a do gado no Castelo do Conde, e un arrecendo de corte e estrume que enche o camiño e serve de fío condutor ata as pedras húmidas e amoreadas dos muros vellos, fortaleza por coñecer e portas vencidas polo peso do tempo. Día de feira vella, antiga, rabaños e cacharros por estrear e por poñer ao lume. Fíxome nas mozas vestidas con saias de cores e chambras brancas que relocen ao sol sen mágoa, sen caer na conta do cuadro alegre que conforman, a estampa de luxo daqueles días que non volverán, como as andoriñas aos corredores desfeitos de madeira pintada de vello vermello das casas arruinadas nesta vila gris da posguerra ou da falsa presenza da transición dos 80 nos que todo puido ser, mesmo a épica do regreso da democracia e da triste decadencia, lírica tamén, do fin de século, o meu século na cidade do poñente.

Antonio Pereira na Festa do Maio de Vilafranca do ano 2000 (Foto do Arquivo da Escola de Gaitas de Vilafranca

Nun día de feira hai sempre ese momentiño na desfeita da mesma no que se bota de menos á xente que non viche, apoderándose de ti unha profunda morriña. Que será do fotógrafo da feira, dos charlatáns e das verduleiras, que será de Dona Celina, a da tenda da Alameda Baixa, e que será da pobre María, a dos Caldeiros.  Que será do mestre canteiro que caeu desde a torre, a máis alta, en brazos dun querubín,  que dos case un cento de curas do Seminario dos Paúis e das máis de duascentas monxas que están a rezar, rezos rancios nos conventos, mentres amasaban as pastas de té e cociñaban caldo de cabaza… 

O día arde coa calor do mes de san Xoán, coa calor do pobo que se xunta e reúne sen saber mui ben por que. Sempre hai algo no que pensar, como hai rosas no Xardín e  versos e xogos na Alameda, na que me atopo con Carnicer  en pleno paseo cos seus curmáns. Imos de volta cara á Praza.  Hora de refrixerio nunha terraza. A estas alturas da viaxe xa non se estrañan de que vexamos de novo en branco e negro estoutro momento peneirado polo tempo, co filtro da cor coa que amarelan as fotografías.  Ramón Carnicer, algo sorprendido ao me escuitar falar deste xeito, achegouse a min interesado pola palabra que no galego dos dicionarios aparece baixo a epígrafe de “alcume” e que non é outra cousa que a que na cidade dicimos “mote”.  Parolamos sentados na terraza do Sevilla e logo paseando da Praza ao Xardín da Alameda. Os señores comerciantes observan a axitación dos preparativos do espazo dos postos dos feirantes que van chegando para o día de mañá. Ramón e mais eu seguimos ao noso, os malnomes usados na Cábila, dos que eu lembro oír no negocio paterno e outros tantos dos que están na boca dos vecíns de Corullón, eses que non chegaran a oídos dos Sandes por residir na Rúa de Arén e ser asiduos á Praza.

Outramente reparamos na conversa noutra feira, ben distinta, esa dos innumerables camiñantes que pasan a diario no seu peregrinar a Compostela,  dos turistas por un día que eiquí, entre nosoutros, se demoran, procedentes, como se fosen mercadorías, de todos os recunchos do mundo e de calquera tempo pasado ou que ha de vir: 

Comigo van os mendigos e o señor conde do Rin,
Xoana de Avignon e entre os seus homes o Cid,
os reis coas súas coroas e mantos de carmesí,
os Papas dos papados coas súas cruces de rubí,
mercaderes de Venecia, banqueiros os de París
e os bandidos que axexan ouro e prata do botín,
mirade a Isabel II por onde adoitaba ir,
o Duque da Aquitania, Don Gaiferos, é dicir,
e o Nino Xesús, o pobre con San Francisco de Asís.
Quen traia sons de guerra que non pasen deiquí!
Santiago e abre os ceos aos vos do Malvís,
alfombra de musgo regada de auga de abril.
Todo milagre está en min, está en min…

Andando entre o xentío e o seu vivir, penso, por vez primeira, na volta, no regreso ao ver eses mozos e mozas aos que lles resta tanto por dicir.  Efectivamente no camiño da vida hai un día no que debes partir e como as cabalerías enchen as nosas rúas co seu balbordo, sons de cascos que rachan o silencio dos días e dos cantos co idioma dos trotes e o seu galopar,  un ruído frío e depredador devora o pracer de sentir en min. Penso irremediablemente nuns versos do meu querido e espléndido fabulador Cunqueiro que en diálogo coas pombas, talvez escuitei cantar antes de onte coa voz de Amancio Prada:  

Díxenlle a rula, pase miña señora…
e foise polo medio e medio do outono,
por entre as bidueiras sobre o río…
Calquera día sen decatarte dis: Pase a miña señora,
e é a alma túa a quen despides
como unha ave nunha mañá de primavera ou nun serán do outono…. 

Deixo entón a Carnicer á altura da Portaxe cun sinxelo ata mañá.  El tira cara a San Xosé, o obreiro. Lémbrome de Santa Catalina, seica quere que se lle envolva á santa a mercadoría en papel de estraza. Observo as casas, algunha sen teito en ruína evidente, outras con lousado novo. Ai, Señor, cuida disto que calquera día, marcho e non volvo, cuida disto! Subo finalmente a Costa de Zamora, non sen esforzo. Como comprenderán son xa case 100 anos cumpridos. Vou rosmando sobre o mellor do camiño, do da viaxe da vida, poida que alguén pense, como eu lle dixen a algún amigo, que era o regreso a secas, mais non é o regreso en si, é regresar, volver tu cos teus e cos que te queren ou con aqueles que che desexan coñecer. 

Entraba na ponte cuando sinto que me chaman a voces: – Pereira, Pereira!  É o fillo de Emilio o panadeiro que viña polo Viaduto. Por un momento (que caprichosa é a imaxinación!) pensei que traía da mao ao mesmísimo Gilberto, pero enganeime, era tan só unha ilusión, Gilberto hai anos que nos deixou.  Mestre viña só e xa co aspecto co que o vin en vida por última vez.  Primeiro ofreceume un agasallo con muito agarimo, 200 gramos de patacas tristes, un libro de recente edición que eu non lle coñecía e que lle prometo ler de contado. Díxome Mestre tamén que ao outro lado da ponte agardan por min na casa, os meus sobriños, Eduardo e Joaquín, e outros familiares para organizar todo o de mañá. Doulle as grazas de corazón polo que están facendo con tanto entusiasmo e tesón na miña memoria, antes de lle pedir que se adiante co fillo de Toñín, o de Correos, Robés o fotógrafo, que viña apurando tras del. Confésolles que quero ir a modiño, volvo canso de andar tanto, xa teño unha idade… Déixanme ao meu ritmo namentres cae a tarde que tamén me impide prolongar como quixese esta camiñata pola vila. Semella agora a lámpada do día un solpor. É hora. Desculpen pois que me retire, que encamiñe os meus derradeiros pasos cara á Cábila eterna, cruzar a ponte, sentir o marmurio do río. A ponte, o río e o meu barrio natal son para min hoxe algo distinto a iso de volver sen máis ao Outro Lado, xa me entenden.  

• Héctor M. Silveiro Fernández, académico correspondente polo Bierzo na Real Academia Galega.