[AS CEN VILAFRANCAS /4] Anónimos na vila. Unha historia sen nomes por escribir

HÉCTOR M,. SILVEIRO | Unha evocadora imaxe da Praza do Campairo do Grano nun día de feira levounos, antes de dar un paso máis nestas Cen Vilafrancas por desvelar,  a reflexionar sobre a importancia dos anónimos da vila e dedicarlles a eles e a elas unha entrega en exclusiva.  Referímonos aos centos e centos, aos milleiros de persoas que fixeron posible dende o silencio atronador do anonimato a nosa vila. A Vilafranca do Bierzo que se asenta nos soños, nos feitos e nos sufrires dos primixenios gremios de canteiros e tecedoras, dos labregos indelebles de leiras e viñas e das pastoras labieiriñas, por suposto das vítimas de guerras e pestes que naquela Idade Media peregrina tiveron lugar, das xentes da pé do Antigo Réxime sufridoras dos foros do Marquesado e da veciñanza e dos soldados que viviron e morreron na época da francesada e da fugaz capitalidade, dos xornaleiros e as súas familias que migraron e non volveron a causa da filoxera do XIX, das distintas xeraciois que por forza foron innomeadas a partir de xullo do 36 e tamén das que viviron e viven o declinar do século XX mirando ao século XXI desde dentro ou desde fóra con esperanza, agora eclipsada por unha pandemia. A historia de vida destas persoas incontables, sen nome e sen memoria porque non permaneceu, pero que ofreceron o mellor de seu para facer ao seu xeito realidade a crónica con maiúsculas, chea de títulos e apelidos que, estes si, ecoan ao longo dos tempos entre as rúas de pedra, as igrexas e as casas con escudos de armas desta singular vila berciana. Téñase en conta que debemos sumar aos quefaceres diarios e calados dos habitantes do seu núcleo máis habitado neste afán de enumeración secular,  a aportación de milleiros de homes e mulleres que vivindo silentes non sempre nas mellores condiciois posibles tiñan as súas casas de teito nos distintos lugares do antigo partido de Vilafranca, na montaña da Somoza ou seguindo o curso dos ríos cara a Valdeorras, mesmo aqueles que pertencendo hoxe a concellos distintos foron esenciais para erguer a vila.  Da boca do pobo escuitábanse cantares como este cuando se segaba o pan en Corullón: 

Si te cayeras,

Villafranca del Bierzo

si te cayeras

y cogieras debajo (bis)

las malas lenguas.

Non se trata de alentar a destrución ou o silencio, todo o contrario, queremos non esquecer algo que emerxe daquela vella dialéctica propia de calquera vila que houbo quen bautizou como a dos “túzaros e dos señoritos”, é dicir, das diferenzas de clase que a autoridade sempre estivo atenta a marcar. Naceu de estereotipos e prexuízos, remata sempre en discriminaciois crueis, cuando non en actuaciois inconfesables como aconteceu hai ben pouco, no oficialmente distante período da Guerra Civil, que mantén tristemente acesas as brasas ferintes, produto dun incendio aínda mal apagado. Esta fronteira que deseñaron os de arriba para lograr parapetarse nunha situación privilexiada fronte ao resto, vén de lonxe, constitúe unha pesada carga do pasado que dalgún xeito segue estando aí e é difícil de borrar ou de botar abaixo, por máis que estea teoricamente e, a día de hoxe, superada. Algo semellante ao que sucede co clamor do feminismo. Precísase unha conciencia e unha coherencia conxunta demoledora e global á hora de actuar en sociedade para poder erradicar calquera tipo de desigualdade. 

É ben certo que en calquera viaxe ao pasado nos podemos sentir máis próximos ás xentes que transitaron pola nosa vila e a súa contorna en determinadas épocas, seguramente as menos afastadas de nosoutros, pero resulta difícil establecer un baremo para definir que xeración foi máis sufrida.  Tanto como é inxusto marcar prioridades no recoñecemento e posta en valor de determinados momentos que aos ollos de hoxe semellen como máis significativos, porque todos teñen algo que dicir, aínda que ineludiblemente non podamos lembrar eiquí en detalle cada un deses períodos como quixéramos. Se cuadra resultará máis efectivo fixar a mirada en elementos que foron perdurables. Disque sempre houbo pobres e ricos. Todo un tópico que non é certo (ocorre a miúdo con este tipo de aseveraciois categóricas).  Pero durante muito tempo estivo vixente e vigorosa esa división entre “señoritos e túzaros”.  Lamentablemente foi visible e puxante grazas a colocar conscientemente no anonimato para a historia a un inmenso número de seres humanos, por iso nós imos rescatar neste texto ás xentes do común de tres momentos distintos e distantes no tempo, tres pequenas calas que agochan todo un mundo por desenmascarar no medio e medio de tantas páxinas escritas pola Historia Local onde esa masa inxente emerxe como sacando a cabeza para tomar aire dun mergullo abafante e permanente no que vive.

Imos logo tentar un imposible como é restaurar en parte esa memoria tan inmensa como rota de aqueles aos que a historia oficial lles roubou a personalidade. Será razoablemente unha memoria colectiva dun número insignificante de descoñecidos, de ignorados e dos que foron habitualmente obxecto de marxinación por parte dos poderosos. Para realizar tan ardua e complexa empresa só hai un medio, narrar unha historia contra corrente, alternativa, fuxindo dos nomes e das maiúsculas, fixándonos nos detalles e recorrendo á tradición, aos costumes orais e a algo aínda máis fráxil, á vez que imprescindible: Os sentimentos do pobo, en especial, os seus sufrimentos que deixaron, estes si, unha fonda pegada, a pesar de querer ser enmudecida polos que ostentan o poder, pouco interesados en recoñecer a evidencia de que a historia escribir, a escriben eles, pero a forxan e a sofren os humildes, os desposuídos, ou mellor dito, a historia escrita é a que se esquece dos sen nome, pero non existiría sen eles. Sendo obxectivos e xustos amantes da verdade imponse lembrar aos eternamente ignorados/as. Sen estas persoas non sería posible Vilafranca. Debemos manter viva a súa presenza paradoxicamente doente, oculta e secular. Ese será logo un compromiso constante nas liñas que de agora en diante escribamos baixo a epígrafe das Cen Vilafrancas. 

 Comecemos. Alguén dirá que esas persoas das que falamos si que aparecen nos libros vellos parroquiais de bautismos e defunciois. Pero resulta curiosa que esa evidencia do seu existir redunde no seu anonimato. Lonxe de ser de fácil aceso, nunha xestión que responde a tempos remotos e se resiste a democratizar, a Igrexa goza dunha falta de transparencia incualificable que imposibilita unha consulta áxil deste voluminoso arquivo.  Quen ten a custodia desta documentación, onde si hai nomes, úsaos máis como un sinal ou produto dunha acumulación de almas que sustentan dita institución, asociados a súa puxanza como institución (como ocorre por igual cos rexistros, notarías, xulgados e administraciois locais interesadas xeralmente no amoreamento de nomes e máis nomes, moreas deles que outorgan aos gobernantes máis e máis poderío). Responden a un trámite tan obvio que acaba por despersonalizar e cousificar a todas as persoas das que se anota un nome sen transcendencia como tal, coma quen di, unha cifra que se murcha como unha flor ventureira e fráxil que morrerá baixo as botas dun exército que avanza. Todo o contrario do que nós perseguimos. Pretendemos rescatar a identidade clara e concisa que nace do recoñecemento concreto e onde cada individuo teña valor en por si, aínda que non saibamos o seu nome. Unha suma de valías que nace da participación do colectivo no fluír do social seguindo o curso dos días como o cachón das augas irrepetibles dos ríos nas que só unha vez nos bañamos.

 Tomando como fío condutor algo tan necesario e cotián como o alimento diario, o pan e o viño, e quen o traballa, iniciamos este camiñar entre descoñecidos para a súa xusta dignificación. Recuperamos, permítasenos esta licencia, o sabor do pan consultando un pergameo escrito a mao. Visitamos así  un forno compartido por dous veciños que era realmente unha propiedade que o Mosteiro de Carracedo tiña na vila. O documento data do século XII, do ano 1191, estamos a 8 de agosto, cuando o abade afora unha casa “domum apud Villafrancam in vita vestra, cum furno et foro et exitu suo”.   Estamos na etapa de consolidación medieval da vila, un retrato documental onde afloran as relaciois de dependencia e de sometemento aos señores por parte da veciñanza dun deses núcleos xacobeos bercianos en auxe.  Collido case que ao azar entre os centos de rexistros meticulosos pertencentes ao Cartulario de Santa María de Carracedo (992-1500) destacamos tamén outro aforamento dunha casa e bodega cos seus sobrados que posuía unha muller coas súas fillas, sita en Vilafranca no Camiño Francés e a cerca da ponte da Rigueira, que con data de 1 de xullo do ano 1443 di:

Por la casa e vodega de Villafranca, deben pagar anualmente ochenta maravedises, dar asiento para una cuba del monasterio, y dar posada al abad, prior, monges, ropa y paja, fuego, sal, agua sempre que vayan.  

No documento determina a prohibición da súa venda e lévanos á vez aos lugares de produción, outras propiedades do mosteiro citado, en Toral e nunha granxa “su campanas de Sant Martino de Pieros” polas que, claro está, hai que pagar:

 Renta anual por el casal y granja del Castro (de Ventosa) y por la casa heredad de Toral, ocho tegas de pan, medio de trigo, e medio centeno. Y debe hacer dos casas en el Castro, de buenas tapias y maderas, y cubiertas de colmo, e de geniestas. 

Nesta mesma fonte documental atopamos centos de referencias máis que non podemos rexistrar eiquí. Rematemos cunha do mes de xaneiro do ano 1445 na que se aprecia como se ataban de por vida a un “vesino de Villafranca cerca de Valcarcel y a outras tres personas”  cun pago de foros dunha das súas propiedades neste caso  “un terreno donde dicen Valdoneyxe, so campanas de Sant Payo de Valtuylle de Yuso, términos de Carrasedo y Camiño Francés”: 

“Debe darle puesto de viña en seys años, y pasados pagar el y su muger anualmente doze azumbres de mosto y los sucesores diez y siete azumbres…”

É curioso como a tradición oral contradí con ironía a dura realidade, dándolle a volta nun relato coñecido sobre a viña do Castro Ventosa que un labrego traballou toda a súa vida e no seu leito de morte deixa  aos frades de Santa María de Carracedo para que estes a poden en marzo e a caven en abril, pero indicando que o viño que dea sexa para os seus herdeiros”. 

Tambor e corneta do Exército de Galicia da época das Guerras napoleónicas. Custodiados pola Venerable Orde Terceira Franciscana (Foto Robés)

Seguindo ese fío do pan e do viño recalamos nun dos peores momentos vividos na vila tanto pola xente con poucos recursos como a acomodada. O pobo denominouna graficamente como “a francesada”. Hai bastantes referencias documentais que describen como nas rúas empedradas os soldados dacabalo ou a pé ían parando nas bodegas para requisar alimentos e que, despois de aprovisionarse a prazer e, antes de seguir a súa marcha, ocasionaban todo tipo de estragos.  Por Vilafranca pasaron tropas do exército aliado inglés coa idea de combater aos gabachos, que tras resultar vencidos, volveron sobre os seus pasos, perseguidos polos franceses. Foi nestas datas de frío e neve. Ao exército francés logo lle arrebatarían as tropas do país esta praza que resultou ser estratéxica para as distintas xuntas militares de León e de Galicia, onde fixeron fronte unidas ao exército inimigo, sendo a nosa vila un asentamento destacado en todo este tempo. Uns e outros procuraban impedir que o pouco alimento que quedaba fose a parar ás despensas inimigas. As tropas estragaban así odres de viño, deixaban as bouciñeiras abertas e rebentaban as cubas nas bodegas namentres muita poboación fuxía ás aldeas da montaña como refuxio. Foran da Inglaterra amiga ou de Francia, os soldados inculpados en maior grao foron os franceses.  De tanto ruído que xeraron estes movementos de ida e volta de tropas, nunha daquelas continuas escaramuzas habidas, o exército de Galicia deixou esquecido nesta vila un gran tambor e unha corneta que hoxe se conservan, case de milagre grazas a nova funcionalidade que o pobo lles deu como recurso procesional na Semana de Pascua.  Foi un período no que a poboación sufriu grandes perdas tanto nos seus bens materiais como nas súas persoas, unha das etapas de maior precariedade e mortalidade da nosa historia recente e polo tanto máis dolorosas para a nosa vila.  Singularizamos esta dor nunha testemuña que permaneceu milagrosamente viva na tradición oral.  A oralidade capaz de transmitir as emociois do pobo que trouxo ata os nosos oídos un relato da indecencia e cruel vinganza sobre unha pobre muller que sucedeu en Dragonte. Ao estar embarazada non puido fuxir dos soldados porque se puxera de parto e soportou os abusos daqueles homes, tras ser descuberta no seu agocho nunha das casas baleiras polo medo. Estaba alimentando ao seu fillo, dándolle de mamar cuando contan que un soldado sacou o seu sable e despiadadamente lle cortou os peitos.    

Non é menos terrible a longa noite que se viviu tras do golpe de Estado de Franco do ano 1936. Daquela os que reclamaban igualdade, pan e liberdade, foron perseguidos. Do regueiro de represión e de sangue que deixaron (neste caso é determinante que aparezan os nomes dos asasinos) o Comandante Manso e os falanxistas, decretaron o silencio e o racionamento de alimentos como consigna e símbolo da ditadura que aínda hoxe, provocan nas persoas decentes un fondo sentir contra a inxustiza e o esquecemento. Oitenta e cuatro anos despois están pendentes de restituír convenientemente na nosa memoria e sacar dunha vez do anonimato persoas que foron asasinadas nas cunetas dos camiños. Hai que nos saibamos na propia vila unha tumba no medio dun camín que ía cara a Vilela, hoxe oculta entre a maleza que muitos vilafranquinos saben onde está e que agarda poder ser exhumada seguindo os pasos valentes da ARMH que soubo luitar contra a desmemoria.    

Cuanta fame de igualdade por conquistar, cuanta sede de xustiza que satisfacer e proclamar contra os abusos, a incomprensión e a ocultación. Miradas agochadas de decenas e decenas de rostros amarelos ou agrisados que aparecen nas primeiras fotografías que conservamos esperan,  centos de almas en tumbas sen nome, as máis descansan nos nosos cemiterios, outras aínda agardan ser enterradas neles. Son milleiros de nomes borrados polo paso ineludible dos anos, expostos ás inclemencias da intemperie do tempo que reclaman memoria.  Memoria para rachar o silencios e comezar outra historia onde a identidade non estea mutilada ou peneirada, nin sexa unha copia edulcorada e literal do que as elites quixeron contar, memoria democrática e xusta, que evite unha mentira tóxica, envelenada que perpetúe o esquecemento aparentando todo o contrario. Xa se sabe que o que ten fame con pan soña. Soñemos logo con que outra historia é posible,  tendo presentes aos tantas veces ignorados/as da nosa vila. Só é imaxinable a dimensión do seu valor se a equiparamos, nun esforzo intelixente e ousado, ao incontable número dos anónimos irrecuperables que existiron. Beizón e agarimos para eles, sufridores artífices dos soños dunha Vilafranca por descubrir, seguramente ben diferente e libre da desmemoria!

• Héctor M. Silveiro Fernández, académico correspondente polo Bierzo na Real Academia Galega.